صنایع دستی شیشه

صنایع دستی شیشه، یکی از هنرهای قدیمی و زیبای ایرانی است که در طول تاریخ، شکل و شیوه‌های مختلفی پیدا کرده است؛ شیشه، یک ماده براق و شفاف است که از ذوب کردن سنگ‌های معدنی و شن به دست می‌آید.

شیشه‌ گری چیست؟

شیشه ‌گری (هنر آبگینه) با ذوب ماده‌ای به نام سیلیس آغاز می‌شود و با استفاده از دمیدن، تراشیدن، قالب‌زنی، نقاشی و آب‌گز کاری شیشه را به اشکال و طرح‌های مختلف تبدیل می‌کند.

صنایع دستی شیشه ای، از نظر کاربردی و تزیینی، دارای انواع متنوعی هستند؛ برخی از محصولات شیشه‌ای که در ایران تولید می‌شوند، عبارتند از:

1. ظروف شیشه ‌ای: از جمله جام، لیوان، پارچ، شمعدان، گلدان، آینه و غیره که برای نوشیدن، گل ‌آرایی، روشنایی و دیگر کارهای روزمره استفاده می‌شوند؛ ظروف شیشه‌ای، می‌توانند ساده، رنگی، تراش‌خورده، میناکاری ‌شده، نقاشی ‌شده و آبگزکاری ‌شده باشند.
2. آبگینه ‌ها: از جمله مجسمه‌ها، تندیس‌ها، حیوانات، پرندگان، گل‌ها، انسان‌ها و غیره که برای تزیین منزل، تزیین محل کار، موزه‌ها و نمایشگاه‌ها استفاده می‌شوند؛ آبگینه‌ها، می‌توانند با روش‌های مختلفی ساخته شوند، مانند: قالب‌ زنی، دمیدن، ترکیب شیشه‌های رنگی و غیره.
3. تابلوهای شیشه ‌ای: از جمله تابلوهایی که با استفاده از شیشه‌های رنگی، شیشه‌های تراش ‌خورده، شیشه‌های مینا کاری ‌شده، شیشه‌های نقاشی شده و غیره، طرح‌های مختلفی را به تصویر می‌کشند؛ تابلوهای شیشه‌ای، می‌توانند مناظر طبیعی، داستان‌های مذهبی، نقش‌های هنری، صحنه‌های تاریخی، خطوط زیبا و غیره را نشان دهند.
4. جواهرات شیشه ‌ای: از جمله گوشواره، گردنبند، دستبند، انگشترو غیره که برای زیبایی و تزیین بدن استفاده می‌شوند؛ جواهرات شیشه‌ای، می‌توانند با رنگ‌ها، طرح‌ها، شکل‌ها و سنگ‌های مختلفی تولید شوند.

صنایع دستی شیشه‌ای، از نظر تاریخی، دارای ریشه‌های عمیقی در ایران دارند؛ برخی از شواهد نشان می‌دهند که شیشه‌ گری در ایران از دوران هخامنشیان آغاز شده است؛ در دوران ساسانیان، شیشه‌گری به اوج خود رسید و شیشه‌های تراش‌ خورده و لاجوردی به شهرت جهانی دست یافتند.

در دوران اسلامی، شیشه‌گری ایرانی با تأثیر از هنرهای اسلامی، شکل‌های جدیدی پیدا کرد و شیشه‌های میناکاری ‌شده، نقاشی ‌شده و آبگزکاری ‌شده به وجود آمدند.

در دوران صفویه، شیشه ‌گری ایرانی به رونق بیشتری رسید و شیشه‌های دمیده، شیشه‌های قالب‌زنی‌ شده و ترکیب ‌شده به چشم می‌خوردند.

در دوران قاجار، شیشه ‌گری ایرانی با تأثیر از هنرهای اروپایی، روش‌های نوینی را به کار گرفت و شیشه‌های تزیینی، جواهرات شیشه‌ای و تابلوهای شیشه‌ای را تولید کرد.

در دوران معاصر، شیشه‌گری ایرانی با حفظ سنت‌های خود، با روش‌های ماشینی و مدرن نیز آشنا شده و محصولات متنوع و زیبایی را به بازار عرضه کرده است.

صنایع دستی شیشه ای، از نظر فرهنگی، دارای ارزش‌های بالایی در ایران هستند. شیشه، یک ماده شکننده و ظریف هست که نمادی از زیبایی، نور، شفافیت، آب و زندگی است؛ شیشه ‌گری، یک هنر است که نشان ‌دهنده‌ی هنرمندی، خلاقیت، صبر و دقت است.

هنر شیشه گری

با وجود قدمت طولانی هنر شیشه گری در جهان، روش‌های گوناگونی برای تولید در شیشه‌ گری وجود دارد؛ در واقع هر کدام از این روش‌های ساخت شیشه برتری‌هایی نسبت به یکدیگر دارند و همچنین امکان ایجاد شیشه‌هایی متنوع را فراهم می‌سازد.

انواع روش‌های ساخت شیشه گری:

1. شیشه‌ گری فوتی

هنر آبگینه با روش فوتی، هنر دمیدن هوا در شیشه هست؛ این کار پس از مراحل آغازین شیشه‌گری مانند: ذوب سیلیس انجام می‌شود؛ این روش خود نیز دو روش دیگر دارد که عبارت‌اند از: 1. روش فوتی آزاد و 2. روش فوتی-قالبی؛ ویژگی‌های این دو روش را باهم بررسی می‌کنیم:

• روش فوتی آزاد: در روش فوتی آزاد پس از ذوب کردن سیلیس متصل به لوله دم، شیشه‌گر در آن فوت می‌کند تا حبابی درون شیشه پدیدار شود و شکل آن را با ابزارهای دیگر و دمیدن دوباره تغییر دهد.
• روش فوتی قالبی: در روش فوتی قالبی پس از ذوب کردن شیشه آن را همراه با لوله دم داخل قالب قرار می‌دهند و با دمیدن درون شیشه آن را به شکل قالب در می‌آورند.

2. شیشه ‌گری قالب

روش بعدی شیشه‌گری روش پرسی هست؛ در این روش شیشه‌گر پس از ذوب کردن سیلیس آن را در قالب پرس قرار می‌دهد و از لوله دم جدا می‌نماید؛ فشار هوا وارد قالب پرس شده و شیشه را به شکل قالب دلخواه در می‌آورد.

آشنایی با ابزارهای هنر شیشه‌گری

همانند همه هنرهای جهان در این هنر هم از ابزارهای ویژه‌ای استفاده می‌شود؛ ابزار‌های شیشه‌ گری باید مقاوم به دمای بالا باشند؛ این ابزارها معمولاً فلزی (چوبی) هستند.

ابزارهای شیشه‌ گری:

1. لوله دم: لوله‌ای فلزی و تو خالی که شیشه ذوب شده را در آن قرار می‌دهند؛ با این لوله شیشه‌ گر درون شیشه مذاب فوت می‌کند؛ در مواردی مانند به کارگیری روش پرسی برای جابه‌جایی از آن در هنر شیشه گری استفاده می‌شود.
2. انبر: این ابزار شبیه به انبر‌های رایج هست؛ از انبر در هنر شیشه‌گری برای شکل دادن به شیشه استفاده می‌شود.
3. قیچی: یکی دیگر از ابزارهای هنر شیشه‌گری قیچی هست که کاملاً شبیه به قیچی عادی می‌باشد؛ کاربرد قیچی برای بریدن بار اضافی از شیشه و بریدن محل جداسازی همانند تیغ هست.
4. قاشق: یکی از ابزارهایی که نقش قالبی دارند قاشق هست؛ این ابزار از استوانه‌ای چوبی ساخته شده است که به یکسان شدن ضخامت شیشه کمک می‌کند؛ نکته مهم در استفاده از قاشق خیس بودن آن در طول زمان استفاده از آن در شیشه‌ گری هست.
5. تخته: این ابزار با جنس چوبی خود همانند دیگر ابزارهای چوبی در هنر شیشه‌گری باید مداوم خیس شود؛ تخته که در ابعاد گوناگون ساخته می‌شود برای تغییر شکل گوشه‌ها و تمام ظروف شیشه ‌ای استفاده می‌شود.
6. قالب تخته: قالب تخته که از جنس چوب هست و همیشه باید خیس بماند از 2 تخته چوبی تشکیل‌شده است؛ کاربرد این ابزار برای کنترل و شکل دادن به ظروف هست.
7. تیغ: تیغ شباهت زیادی به چاقوی موجود در آشپزخانه دارد؛ تفاوت تیغ با چاقوهای عادی مقاومت بیشتر آن هست؛ از تیغ برای بریدن و یا خش انداختن محل جداسازی استفاده می‌شود.

طرز ساخت شیشه های رنگی

شیشه‌های رنگی از زمان باستان تا به امروز یکی از با ارزش‌ترین محصولات این هنر بوده‌اند؛ برای رنگ دادن در هنر شیشه‌گری از پودر اکسید فلزها استفاده می‌شود؛ این اکسیدها باید به اندازه کافی با شیشه مذاب نخستین مخلوط شوند؛ در ادامه با برخی از اکسیدات فلزها و رنگ‌هایی که به شیشه می‌دهند آشنا می‌شویم.

روش تولید شیشه های رنگی:

1. شیشه رنگ قهوه‌ای: برای ایجاد رنگ قهوه‌ای باید پیریت، ذغال چوب و گوگرد را ترکیب کرد.
2. رنگ سبز: ترکیب پودر آهن و بی‌کرمات باعث به وجود آمدن رنگ سبز می‌شود.
3. شیشه رنگ قرمز: سلینیوم یا اکسید مس باعث به وجود آمدن رنگ قرمز در شیشه می‌شود.
4. شیشه رنگ آبی: از اکسید کبالت برای ایجاد رنگ آبی لاجوردی در شیشه‌گری استفاده می‌شود.
5. شیشه رنگ بنفش: یکی از رنگ‌های ویژه شیشه از گذشته تا به امروز بنفش بوده که با افزودن ترکیب کبالت و بی‌اکسید منگنز باعث به وجود آمدن رنگ بنفش می‌شود.

تولیدات هنر آبگینه

هنر شیشه گری شامل طیف گسترده‌ای از تولیدات صنایع دستی شیشه می‌شود؛ برخی از تولیداتی که در هنر شیشه‌گری ساخته می‌شوند عبارت‌اند از:

1. شیشه آبگز
2. شیشه مات
3. شیشه بارفتن
4. شیشه نقش‌دار
5. شیشه تراش‌دار
6. شیشه تلفیقی با فلز
7. شیشه‌های دو پوست و سه پوست